Ngā āwhā
Ka pā pea ngā āwhā ahakoa te wā o te tau. Ka tōia mai pea he hau kaha, he ua tātā, he hukapapa nui rānei, he whaitiri, he uira, he āwhiowhio, he moana pukepuke hoki. Akohia me aha ā mua, ā roto, ā muri hoki i te āwhā.
Kei tēnei whārangi
Whakahekea ngā pānga o ngā āwhā
Whakaritea tō whenua ki ngā hau kaha. Mā ngā hau kaha pea e hiki ngā mea rahi, taumaha hoki, me te tuku i ērā kia tukituki ki ngā kāinga. Ko ngā mea kāore i whakamau ka huri pea hei mea rere.
Kia auau te tirotiro, te kaikawau i ngā rākau, i ngā mauwha. He rite tonu tā ngā hau kaha wāhi i ngā peka rākau ngoikore me te whiu tino tere atu. Ka takea mai pea te whakakino, te wharanga hoki.
Arotake auautia tō inihua. He mea nui kia whai kapi inihua koe mō tō kāinga, mō ō rawa o roto, kia hoki anō koe ki te ora mēnā ka pakaru ai ērā i te aituā.
E kore e taea te matapae i ngā aituā, engari ka taea te whakarite mō ērā. Ko tētahi o ngā wāhi tīmatanga tino pai ko tō kāinga. Rapua he aha ka taea e koe kia whakahaumaru ake i tō kāinga, ā, he aha te take me auau tō hihira i tō inihua.
Kia takatū ā mua i te āwhā
Kia whai mōhio tonu ki ngā matapae huarere a Te Ratonga Tirorangi.
Whakaritea he aha ngā rawa ka hiahiatia pea e koe, ā, whakaritea tētahi mahere. Whakaritea ngā rauemi, ngā taputapu hei whakatika i ngā matapihi, pērā i ngā tāporena, i ngā papa, i te tēpa tapitapi.
Tautuhia tētahi wāhi haumaru ki tō kāinga kia hui ngātahi ā te wā o te āwhā whaitiri. Me kaua tēnā wāhi e whai matapihi, matapihi ki te tuanui, kūaha karāhe rānei. Ka pakaru pea ēnei i ngā hau kaha, i te hukawaitara, ā, ka konā pea e whakakino, e whara rānei.
Me mōhio ko ēhea ngā pātiki e haumaru ana mēnā he kararehe pāmu āu. Hei ārai i ngā mōrearea i te uira, whakanekea ngā kararehe pāmu atu i:
- ngā waipuke
- ngā horo whenua
- ngā waea hiko, me
- ngā rākau taratahi.
Kia mōhio mai mā ngā āwhā pea ngā waipuke, ngā horo whenua rānei. Whakaritea kia mōhio koe me pēhea te urupare.
Whakaritea tō whenua ki ngā hau kaha
Herea tō tūraparapa, ētahi atu mea taumaha kei waho hoki. Tangohia ngā mea katoa ka huri pea hei pere whakakino.
Whakarārangitia ngā mea kia kawe mai ki roto, kia here rānei ina matapaetia ngā hau kaha. Mā tētahi rārangi koe e āwhina kia maumahara i ngā mea ka pakaru pea i ngā hau kaha, ka tīkina ake rānei e te hau.
Whakaritea ā-ipurangitia he mahere tahi ki tō whānau kia puta atu i tētahi ohotata. Whakaarohia ngā mea ka hiahiatia ia rā, ā, whakaarohia ka ahatia ki te kore i a koe aua mea.
Hei te ohotata, ka mau pea koe ki te kāinga mō ngā rā e toru, neke atu rānei. Kua kī kē tō whare i ngā mea ohotata e hunaia ana hei mea o ia rā. Whakaritea he aha ngā rawa ka hiahiatia e koe, ā, whakaritea ngātahitia tētahi mahere kia puta.
Kia whai mōhio tonu ki ngā matapae huarere a Te Ratonga Tirorangi.
Me pēnei te mahi i te wā o te āwhā
Ina matapaetia tētahi āwhā
Kawea ki roto, herea rānei ngā mea katoa ka pakaru pea i ngā hau kaha, ka tīkina ake rānei e te hau. Mēnā he tūraparapa tāu, hurihia whakararohia kia iti te wāhi o te mata e whakaraerae ana ki te hau.
Tangohia ngā para, ngā mea tāngengangenga rānei mai i tō whenua. Ka huri pea ngā peka, te wahie hoki hei pere i ngā hau kaha.
Tukuna ngā mōkai ki roto. Ka maurirere pea rātou i ngā āwhā, ā, he āhuru ake, he haumaru ake kia noho rātou ki tō taha.
Hihiratia ō kiritata, ētahi atu hoki ka hiahia pea ki tō āwhina.
Ā te wā o te āwhā
Noho tonu ki roto. Kaua e hīkoi haere ki waho. Kaua e taraiwa ki te kore e tino matea ana.
Katia ngā kūaha o waho, o roto hoki, ngā matapihi anō hoki. Uhia ngā ārai, ngā uhi ki ngā matapihi. Mā konei e ārai pea te whara i te karāhe rere ki te pakaru te matapihi.
Me rapu mōhiohio. Whakarongo ki te reo irirangi, whāia ā-ipurangitia rānei tō Rōpū Whakahaere o Te Rākau Whakamarumaru. Whāia ngā tohutohu a te rākau whakamarumaru, a ngā ratonga ohotata.
Āraia ngā tāpu kaukau, ngā kōrere wai, ngā puoto hoki. Ka taea e ngā kōrere konganuku te kawe i te hiko mēnā ka pāngia e te uira. Whakamahia te wai mai i ō rawa ohotata.
Momotuhia ngā pūrere paku ka pāngia pea e te hiko auripo. Ki te ngaro te hiko, momotuhia ngā pūrere nui. Mā konei e whakaheke te hiko auripo, te whakakino ka taea ina ora anō te hiko.
-
I te āwhā hukapapa, ka ngaro pea te whakamahana, te hiko, te ratonga waea hoki. Ka iti rawa pea ō rawa mēnā ka haere tonu ngā āhuatanga āwhā mō te neke atu i te kotahi rā te roa.
Ki te noho koe ki tētahi takiwā e mōrearea ana ki ngā āwhā, whakaritea kia neke atu i te kotahi momo whakaputa hiko, whakaputa whakamahana kei a koe. Hihiratia ngā rawa pūngao mō ngā ahi wahie, mō ngā whakamahana kapuni, mō ngā rorerore, mō ngā whakahiko.
Kia whai mōhio tonu ki ngā mōhiohio huarere hou nā Te Ratonga Tirorangi. Arohia ngā whakatūpato hukapapa nui, ngā whakatūpato hukapapa huarahi hoki. Āraia te wehe atu i te kāinga ki te kore e tino matea ana ina tukuna tētahi whakatūpato hukapapa.
Mēnā me hāereere koe kia āta takatū koe. Kawea ngā mekameka hukapapa, ngā pēke moe, ngā kākahu mahana, ngā mea ohotata waiwai hoki.
Mehemea kei tō waka, kei tō taraka rānei koe i tētahi āwhā hukapapa, noho tonu ki roto i tō waka. Whakakāngia te pūkaha ia tekau meneti kia noho mahana tonu. Inu wai kia ārai i te tauraki. Āta whakatuwheratia te matapihi hei ārai i te paihana haukino. Whakaritea kia kitea koe e te hunga whakaora. Puritia tētahi papanga kaha te tae ki tō hihi ihirangi, ki tō kūaha rānei, ā, kia kā tonu te rama o roto.
-
I ētahi wā ka pā ngā āwhiowhio i te wā o ngā āwhā whaitiri ki ētahi wāhi o Aotearoa. Ko te āwhiowhio ko te pou hau whāiti e takahuri ana. Ka toro ki raro ki te papa mai i te pūtake o tētahi āwhā whaitiri.
Me mōhio ki ngā tohu whakatūpato mō ngā āwhiowhio:
- Ko tētahi haruru, ko tētahi horu rānei he roa, he riterite tonu, tērā rānei,
- Ko tētahi kapua para e tere haere mai ana, he kōrere pea te āhua.
Ki te kite koe i tētahi kōrere āwhiowhio e tata ana, kia wawe te tāwharau i a koe. Mēnā kei a koe tētahi, tāwharautia ki tētahi pū whenua, ki tētahi rūma ki roto tonu kāore ōna matapihi, kāore ōna kūaha ki waho ki te papa o raro. Uru atu ki raro i ngā taonga ū o te whare, ā, hīpokitia tō tinana ki tētahi matarihi, ki tētahi paraikete rānei.
Whakatūpatotia ētahi atu, mēnā ka taea.
Ki te mau koe ki waho, neke atu i ngā rākau mēnā ka taea. Kia toropapa ki tētahi kōawa, ki tētahi manga, ki tētahi wāhi hahaka rānei e tata ana, ā, whakahaumarutia tō upoko.
Mēnā kei tētahi waka koe, kia wawe tō kuhu atu, ā, rapua tētahi wāhi haumaru kia tāwharautia ai. Kaua e kaikape i tētahi āwhiowhio, te kimi tāwharau rānei ki raro i tō waka.
Rapua tō Rōpū Whakahaere o Te Rākau Whakamarumaru (CDEM).
Me pēnei te mahi ā muri i te āwhā
Whakarongo tonu ki te reo irirangi, ā, whāia ā-ipurangitia tonutia rānei tō Rōpū Whakahaere o Te Rākau Whakamarumaru. Mā ratou e tuku mōhiohio, tohutohu hoki ki a koe.
Hihiratia tōu ake tinana mō ngā wharanga, ā, rapua te whakaora ohotata mēnā e hiahiatia ana.
Āwhinatia ētahi atu mēnā ka taea, inarā ngā tāngata ka hiahia pea ki te āwhina atu.
Whakapā atu ki tō kaunihera ā-rohe mēnā kua whakakinohia taumahatia tō whare, tō hanganga rānei. Uia tō kaunihera mō te tohutohu mō te āhua o te whakatika haumaru i ngā para.
Kia mataara tonu mō te hekenga ua ka roa ake, mō te waipuke, mō ngā horo whenua, mō ngā matepā para, inarā i te wā e taraiwa ana.
Mēnā kua whakakinotia tō kāinga
- Kaua e mahi i tētahi mea ka mōrearea ai tō haumaru, ka whakaputa ai rānei i te whakakino anō ki tō kāinga.
- Whakapā atu ki tō kamupene inihua hei te wā tino tata ka taea.
- Ki te rīhi koe i tō kāinga, whakapā atu ki tō kaituku rīhi, ā, ki tō kamupene inihua rawa hoki.
- Kapohia he whakaahua o te whakakino. He mea āwhina tēnei hei whakatere i ngā aromatawai o ō kerēme.
Ngā whakatūpato huarere katopō
Ka tukuna e Te Ratonga Tirorangi ngā matohi huarere katopō mō te whenua. Ka tukuna ēnei mā tētahi pūnaha o ngā Tohu (Outlooks), ngā Whakaohiti (Watches) me ngā Whakatūpato Huarere Kino (Warnings).
Ngā Tohu — kia mataara tonu
Ka tukuna e Ngā Tohu te tohutohu ‘kia mataara’ he huarere kino ka haere mai ā ngā rangi e 3–6 e heke mai ana engari e rangirua ana he aha ka pā pea, hei hea hoki ka pā. Kia mataara tonu ki te matapae huarere, ā, kia takatū kei pāngia koe.
Ngā Whakaohiti — kia mataara tonu
Ka whakamahia Ngā Whakaohiti ina ka pā pea te huarere katopō, engari ehara i te tino tata, ehara hoki i te tino ū. Ina tau ana tētahi Whakaohiti, kia mataara, ā, arohia tonutia tō matapae ā-rohe mō ngā whakahou.
Ngā Whakatūpato Karaka — mahia te mahi
Ka whakamahia Ngā Whakatūpato Karaka ina tutuki ngā Paearu Huarere Katopō i te huarere kino. Tērā pea he ua tātā, he hau kaha, he hukapapa nui rānei.
Ina tū ana tētahi Whakatūpato Karaka, kia takatū, ā, mahia te mahi e tika ana nā te mea ka whakararutia pea tō rangi, ka mōrearea pea ngā tāngata, ngā kararehe, ngā rawa hoki. Ka karaka te nuinga o ngā whakatūpato ka tukuna e Te Ratonga Tirorangi.
Ngā Whakatūpato Whero — mahia te mahi inamata, mahia ināia tonu nei!
Ka whakamahia Ngā Whakatūpato Whero mō ngā pānga huarere taimaha hārukiruki tērā pea e nui ai te pānga, te whakatōhenehene hoki. Ka pā pea tēnei i ngā āhuatanga huarere pērā i te ua tātā, i te hau kaha, i te hukapapa nui rānei ka puta i ngā kurahau-awatea.
Ki te tū te Whakatūpato Whero, mahia ināia tonu nei. Me mahi wawe tonu hei whakahaumaru i ngā tāngata, i ngā kararehe, i ngā rawa. Kia rite ki te whai i ngā tohutohu o ngā mana ōkawa, o ngā ratonga ohotata.
Tirohia ngā whakatūpato ki te pae tukutuku a Te Ratonga Tirorangi.
Ngā momo matepā
He maha ngā matepā māori kei Aotearoa. Akohia me aha ā mua, ā roto, ā muri hoki i ia momo ohotata.
