Ngaru taitoko

E mōrearea ana te katoa o te tapātai me ngā roto rahi o Aotearoa ki te ngaru taitoko. Mā te mōhio ki ngā tohu whakatūpato, ki te mahi tika me whai, e whakarauora pea ngā tāngata. Ākona me aha ā mua, ā roto, ā muri hoki i te ngaru taitoko.

Whakahekea ngā pānga o ngā ngaru taitoko 

Whai mōhio ki tō mōrearea ngaru taitoko. Kei tō Rōpū Whakahaere o Te Rākau Whakamarumaru ngā mahere, ngā tohutohu mō ngā rohe wātea i te wā ngaru taitoko. Whakaritea kua mōhio koe me haere ki hea, ahakoa kei te kāinga, kei te mahi, kei te huri haere rānei koe.

Arotake auautia tō inihua. He mea nui kia whai kapi inihua koe mō tō kāinga, mō ō rawa o roto, kia hoki anō koe ki te ora mēnā ka pakaru ai ērā i te aituā.

Kia takatū ā mua i te ngaru taitoko 

• Whakaritea he aha ngā rawa ka hiahiatia pea e koe, ā, whakaritea ngātahitia tētahi mahere.
• Me mōhio ki ō wāhi wātea i te wā ngaru taitoko. Whakaritea kua mōhio koe me haere ki hea, ahakoa kei te kāinga, kei te mahi, kei te hararei rānei koe.
• Me mārama ki ngā tini momo whakatūpato: Ngā tohu mai i a Papatūānuku me Tangaroa, ngā whakatūpato Ōkawa, Ōpaki hoki.
• Kia auau te whakaharatau i tō hīkoi ngaru taitoko (tō hīkoi whakatahi).

Me pēnei te mahi ā te wā o te ngaru taitoko, ā te tukunga rānei o tētahi whakatūpato ngaru taitoko 

Me mōhio ki ngā tohu whakatūpato mai i a Papatūānuku me Tangaroa, me mahi i te mahi

Mō te ngaru taitoko pūtake tata, ka tae mai pea i roto i ētahi meneti ruarua, kāore e whai wā kia tukuna te whakatūpato ōkawa. He mea nui kia mōhio ki ngā tohu whakatūpato mai i a Papatūānuku me Tangaroa, kia wawe te mahi.

Pāheke, Hīpoki me Pupuri mēnā e rū ana tētahi rū whenua. Mutu kau anō te rū, kia wawe te neke atu ki te papa teitei tino tata, ki uta tae rā anō ka taea kei waho i ngā wāhi wātea i te wā ngaru taitoko. Ahakoa kāore e taea e koe te puta atu i tō wāhi wātea i te wā ngaru taitoko, haere i te tawhiti, haere ki te teitei rānei ka taea. He hua tō ia mita.

Ki te tata koe ki te ākau, ā, ka rongo, ka kite rānei i tētahi o ēnei e whai ake nei, mahia te mahi. Kaua e tatari ki ngā whakatūpato ōkawa.

• Ka rongo i tētahi rū whenua kaha ka uaua te tū, i tētahi rū whenua roa ka roa ake i te kotahi meneti
• Ka kite i tētahi pikinga, hekenga ohorere o te pae moana
• Ka rongo i ngā oro hoihoi, rerekē rānei i te moana

Kia maumahara, He Roa, He Kaha rānei, Me Wehe Tonu. 

Hīkoi, oma, eke pahikara rānei mēnā rā ka taea kia whakaneke i te tūpono o te mau ki te kūkā waka.

Mauria anake ō kararehe ki tō taha ki te kore e whakaroa i a koe. Kaua e whakapau wā mō te kimi i a rātou, ā, ki te kore koe i te kāinga, kaua e hoki atu ki te tiki i a rātou.

Ina whakatahi atu ana, āraia ngā matepā kua takea mai i te whakakino rū whenua, inarā ko ngā waea hiko kua taka.

Kaua e hoki atu tae rā anō kia whiwhi koe i tētahi karere ōkawa kua wātea katoa mai i Te Rākau Whakamarumaru.

Ngā whakatūpato ōkawa

Ina tere te ngaru taitoko i te moana mai i tawhiti, he nui te wā ki te whakatūpato i te tangata.

Ka tukuna e Te Rākau Whakamarumaru ngā whakatūpato ngaru taitoko ki Aotearoa.

Ka whakaputaina ngā whakatūpato ngaru taitoko ki te paetukutuku a Te Rākau Whakamarumaru(external link). Ka pāhotia hoki ngā whakatūpato tainiwhaniwha ki te reo irirangi, ki te pouaka whakaata hoki. Ka tukuna anō he Matohi Waea Pūkoro Ohotata mēnā ka waipukehia pea ngā wāhi papatahi.

Ka whakapāhōtia hoki pea ngā whakatūpato mā te:

• whakapū
• waea
• patowaea pūkoro
• tukuoro
• ētahi atu whakaritenga paetata rānei.

Whakapā atu ki tō Rōpū Whakahaere o Te Rākau Whakamarumaru mō ētahi atu tohutohu.  Mā rātou e whakamōhio atu ki a koe mō ngā whakatūpato ka whakamahia ki tō rohe.

Kia wawe te whai i ngā tohutohu a tētahi whakatūpato ohotata. Kaua e tatari ki ētahi atu karere ā mua i te mahi.

Ngā whakatūpato ōpaki, kāore i ahu mai i ngā mana rānei

Ka whiwhi pea koe i ētahi whakatūpato ōpaki. Ka ahu mai pea ngā whakatūpato ōpaki:

• i ngā hoa
• i ērā atu tāngata nō te iwi whānui
• i te pāpāho ā-ao, ā,
• i te ipurangi.

Mēnā ko te āhua he mea pono te whakatūpato, me whai whakaaro ki te whakatahi atu. Hihiratia te tika o te whakatūpato ina mutu te whakatahi, ina haere ana rānei koe ki te kore e whakapōturi i a koe.

Mēnā e wātea ana ngā whakatūpato ōkawa, kia kaha ake te whakawhirinaki ki ā rātou karere i ngā mea ōpaki.

Te ngaru taitoko ā-roto

Ka pā hoki pea ngā ngaru taitoko i ngā roto, i ērā atu rohenga wai rahi anō hoki. Ka pūtakea pea ēnei e:

• ngā rū whenua,
• ngā horo whenua,
• ngā horo toka,
• ngā hūnga puia,
• ngā auhekenga pāpuni, ā,
• ngā auhekenga awa kōpaka.

Ahakoa te iti o te rū whenua ka tīmata pea te horowhenua i tētahi roto i ngā maunga, ā, ka puta ai te ngaru taitoko.

He mea nui te mōhio ki ngā tohu whakatūpato māori, ā, me hohoro te mahi.

Mēnā kei tētahi roto koe, kei tētahi atu rohenga wai rahi, ā, ka kite wheako i tētahi o ēnei e whai ake nei, kia wawe tonu te neke atu i te taha o te wai ki te whenua teitei ake.

• Ka rangona te rū whenua kaha e uaua ai te tū ake. I tētahi rū whenua roa, he ngoikore, he mea ngaere hoki ka kotahi meneti te roa, neke atu rānei. Kia maumahara, He Roa, He Kaha rānei, Me Wehe Tonu.
• Ka kitea rānei te pikinga ohorere, te hekenga ohorere rānei i te pae o te wai. Ka kitea rānei ngā ngaru rerekē, te whanonga wai rerekē kāore he take mārama.
• Ka kitea ngā tohu o te horo whenua, o te horo toka rānei.
• Ka rangona ngā oro hoihoi, rerekē hoki i te wai, i te wāhi pātata rānei.

Me pēnei te mahi ā muri i te Ngaru Taitoko 

Me hoki anake ki te kāinga ina kōrerotia koe e haumaru ana kia pērā.

Whakarongo ki te reo irirangi, whāia ā-ipurangitia rānei tō Rōpū Whakahaere o Te Rākau Whakamarumaru. Mā ratou e tuku mōhiohio, tohutohu hoki ki a koe.

Mēnā kua pā tētahi rū whenua, me mataara kia rū anō. Ko te rū whenua anō ka whakaputa pea i tētahi atu ngaru taitoko. Kia takatū ki te whakatahi.

Noho tawhiti atu i ngā wai tata ki te whenua, i ngā wahapū ā-tai, i ngā awa, i ngā manga kia 24 hāora neke atu rānei ā muri i tētahi ngaru taitoko, i tētahi whakatūpato ngaru taitoko rānei. Ka puta tonu i ngā ngaru paku ngā au mōrearea.

Āraia ngā wāhi kua pāngia e te ngaru taitoko. Ka whakakōroiroi pea koe i ngā mahinga whakarauora, ohotata atu anō hoki, ā, ka mōrearea anō pea koe i ngā pānga e toe ana o te waipuke ngaru taitoko.

Āwhinatia ētahi atu mēnā ka taea, inarā ngā tāngata ka hiahia pea ki te āwhina atu.

Mēnā kua whakakinotia tō kāinga

• Kaua e mahi i tētahi mea ka mōrearea tō haumaru, ka whakaputa rānei i te whakakino anō ki tō kāinga.
• Whakapā atu ki tō kamupene inihua hei te wā tino tata ka taea.
• Ki te rīhi koe i tō kāinga, whakapā atu ki tō kaituku rīhi, ā, ki tō kamupene inihua rawa hoki.
• Kapohia he whakaahua o te whakakino. He mea āwhina tēnei hei whakatere i ngā aromatawai o ō kerēme.